Ушбу муҳим регулятор ўзгариш Ўзбекистоннинг бутун мамлакат бўйлаб қуёш энергияси ўрнатмаларининг сифат ва ишончлилигини таъминлашга бўлган қатъий ёндашувини кўрсатади. Истеъмолчилар, ўрнатувчилар ва техник мутахассислар учун бу янги техник талабларни тушуниш жуда муҳим — чунки бу фақатгина мувофиқликни эмас, балки самарадорликни максималлаштириш, давлат имтиёзларига ва суғурта ҳимоясига эга бўлиш имконини ҳам белгилайди.
Ушбу мақолада қуйидаги масалалар кенг ёритилади: ускуналар стандартлари, ўрнатиш протоколлари, зарур ҳужжатлар, тармоққа уланиш жараёнлари ва қонунбузарлик оқибатлари.
Bloomberg New Energy Finance (BNEF) Tier-1 рўйхати — бу қуёш фотоэлектрик (ФЭ) панеллари ишлаб чиқарувчиларни таснифлашнинг халқаро тан олинган тизими. Бу рўйхат маҳсулот сифати эмас, балки ишлаб чиқарувчининг кредитбоплиги — яъни унинг молиявий барқарорлиги ва банклардан регресссиз молиялаштириш олиш қобилияти асосида шаклланади.
Tier-1 рўйхатига кириш учун ишлаб чиқарувчи сўнгги икки йил ичида олти хил лойиҳага (ҳар бири 1.5 МВтдан юқори қувватли) панел етказиб берган бўлиши, ва бу лойиҳалар олти хил ривожланган банк томонидан молиялаштирилган бўлиши керак. Рўйхат ҳар чорак янгиланиб борилади. Гарчи молиявий барқарорликка асосланса-да, у ишлаб чиқариш сифатининг маълум даражасини ҳам билвосита акс эттиради — чунки банклар ишончсиз ускуналарга маблағ ажратмайди.
2025 йил учун Ўзбекистон BNEF Tier-1 рўйхатидаги ишлаб чиқарувчиларнинг қуёш панелларига асосий эътибор қаратади. Рейтингдаги етакчи 10 бренд ҳар чоракда ўзгариши мумкин, бироқ Хитой ишлаб чиқарувчилари ҳозирча дунё бозорида етакчи ҳисобланади — улар рўйхатдаги компанияларнинг 98,3% ни ташкил этади.
Бу ҳолат уларнинг улкан ишлаб чиқариш салоҳияти, технологик ютуқлари ва рақобатбардош нархлари билан изоҳланади. Бироқ, бошқа минтақалардан ҳам муқобил етказиб берувчилар мавжуд. Шу билан бирга, маҳаллий ишлаб чиқаришнинг пайдо бўлиши — масалан, A.R.T. SOLAR — таъминот занжирини диверсификация қилиш ва миллий саноатни қўллаб-қувватлашда муҳим аҳамият касб этади.
2025 йил 1 январдан бошлаб BNEF Tier-1 рўйхатига кирмаган қуёш панелларини Ўзбекистонга олиб кириш ва фойдаланиш тақиқланади. Бу қоида сифатсиз ёки синовдан ўтмаган ускуналар билан боғлиқ хавф-хатарларни камайтиришга қаратилган.
Сертификациядан ўтмаган ускуналардан фойдаланиш қуйидаги хавфларга олиб келиши мумкин:
Самарадорликнинг паст бўлиши
Қисқа хизмат муддати
Таъмирлаш харажатларининг ортиши
Хавфсизликка таҳдидлар
Эътибор беринг: Тақиқланган ускуналардан фойдаланиш натижасида:
Ишлаб чиқарувчи томонидан кафолатлар бекор қилиниши мумкин
Энг муҳими, давлат имтиёзлари ва суғурта ҳимоясидан маҳрум бўласиз
Бу эса сизнинг дастлабки сармояларингизни хавф остида қолдиради.
Ўзбекистонда қуёш энергия тизимларининг хавфсизлиги, самарадорлиги ва узоқ муддатли ишлашини таъминлаш учун профессионал ўрнатиш мажбурий ҳисобланади. Бу суғурта компаниялари таклифларида ҳам назарда тутилган асосий талаб бўлиб, суғурта ҳимояси олиш учун тўғри ўрнатиш муҳимлигини кўрсатади.
Монтажчилар сертификатга эга бўлиши керак — бу уларнинг тажрибаси ва белгиланган техник стандартларга риоя қилишини тасдиқлайди. Сертификатлаштириш жараёни ўрнатиш тўғри амалга оширилишини кафолатлайди, хавф-хатарларни камайтиради ва тизим самарадорлигини оширади.
Ўрнатиш сифати учун жавобгарлик шу сертификатланган мутахассислар зиммасига юклатилади, улар барча меъёрий ва техник талабларга риоя қилиш учун жавобгардир.
Ўзбекистон қонунчилигида қуёш панелларини қайси жойларга ўрнатиш мумкинлиги аниқ белгилаб қўйилган. Асосий рухсат этилган жойлар:
Бино томлари
Бино деворлари
Бу жойлар қуёш нурларининг максимал таъсири ва фазодан самарали фойдаланиш нуқтаи назаридан афзал ҳисобланади.
Наземга ўрнатиш суғурта мақсадлари учун одатда тақиқланади, чунки бундай панеллар шикастланиш ёки ўғирланишга кўпроқ мойил ва айрим норматив талабларга жавоб бермаслиги мумкин.
Шу билан бирга, биновий несущая конструкциялар учун ҳам қатъий талаблар мавжуд — улар қуёш панеллари ва ускуналар оғирлигини хавфсиз кўтара олиши керак, акс ҳолда бино структурасига зарар етиши мумкин.
Қуёш панеллари тизимлари самарали ва хавфсиз ишлаши учун аниқ техник стандартларга риоя қилиш зарур. Улар қуйидагиларни ўз ичига олади:
Минимал ёндаш бурчаклар: йил давомида қуёш нурларини максимал йиғиш учун.
Йўналиш: Шимолий яримшарда одатда жанубга қаратилиши лозим — бу қуёш таъсирини оширади.
Модуллар орасидаги масофалар: соя тушмаслиги ва хизмат кўрсатиш имконини таъминлаш учун.
Ишончли ерлаш ва мойли ҳимоя тизимлари: ток зарбалари ва табиий хавфларга қарши ҳимоя қилиш учун.
Ушбу техник стандартлар қонун талаблари бўлибгина қолмай, балки узоқ муддатли самарадорлик ва ишончлиликни таъминлаш учун ҳам шарт.
Қуёш панелларини ўрнатишни бошлашдан олдин, бир қатор рухсатномалар ва огоҳлантиришлар талаб этилади. Бу ҳужжатлар лойиҳа маҳаллий қоидалар ва электр тармоғига уланиш талабларига мослигини таъминлаш учун зарур:
Энергия таъминоти компаниясига огоҳлантириш хати: режалаштирилаётган ўрнатиш ва тармоққа уланиш ҳақида.
Технологик уланиш шартномаси: қуёш тизимини ягона электр тизимига улаш шартларини белгилайди.
Баланс мас’улиятини ажратиш акти: қуёш тизими эгаси ва энергия таъминотчиси ўртасида жавобгарлик чегараларини аниқлайди.
Ушбу рухсатларни олиш — ўрнатиш қонуний ва техник талабларга мос бўлиши учун шарт ҳисобланади.
3.2 ЛОЙИҲА ҲУЖЖАТЛАРИ
Ҳар қандай қуёш тизимини ўрнатиш учун комплекс лойиҳа ҳужжатлари талаб этилади. Бу ҳужжатлар қуйидагиларни ўз ичига олади:
Панеллар, симлаш, инверторлар ва бошқа компонентларнинг жойлашувини кўрсатувчи техник схема
Ишлатиладиган бутун ускуналарнинг аник спецификацияси — моделлар, қувватлар, сертификатлар
Электр юкламалари ҳисоби — тизим мўлжалланган энергия истеъмоли ва тармоққа уланиш учун етарли эканини кўрсатади
Бу ҳужжатлар тизимнинг яхши режалаштирилгани, техник жиҳатдан асослангани ва меъёрий талабларга тўлиқ мос эканини кафолатлайди.
Тизим ўрнатилиши тугагач, ижро ҳужжатлари тайёрланиши ва тақдим этилиши лозим. Улар қуйидагиларни ўз ичига олади:
Бажарилган ишлар акти — ўрнатиш лойиҳа асосида ва стандартларга мувофиқ бажарилганини расман тасдиқлайди
Синов баённомалари — тизим синовлари натижаларини (масалан, ишлаш самарадорлиги, хавфсизлик, электр яхлитлиги) тасвирлайди
Мослик сертификатлари — ўрнатилган барча ускуналар ва компонентлар сифат ва хавфсизлик стандартларига жавоб беришини кафолатлайди
Бу тўлиқ ижро ҳужжатлари мувофиқлик далили сифатида хизмат қилади ва аксарият ҳолларда давлат имтиёзлари ва суғурта ҳимоясини фаоллаштириш учун зарур шарт ҳисобланади.
4. ТАРМОҚҚА УЛАШ
4.1 Уланиш тартиби
Қуёш панеллари тизимини ягона энергетика тизимига улаш бир неча асосий босқични ўз ичига олади:
Тизим эгаси тегишли энергия таъминотчисига ариза топширади — уланиш жараёнини бошлаш учун
Техник кўрик — таъминотчи компания объектни текширади, уланиш учун жойнинг мослигини ва техник талабларга жавоб беришини баҳолайди
Икки томонлама ҳисоблагич ўрнатиш — у тармоқдан истеъмол қилинган ва унга қайтарилган ортиқча энергияни аниқ ўлчаш имконини беради
Бу ҳисоблагич субсидиялар ва “нет-биллинг” (чистый учёт) учун асос бўлади.
4.2 Муддатлар ва харажатлар
Ўзбекистон кичик қувватли тизимлар учун уланишни енгиллаштирувчи сиёсат жорий қилган. Қуввати 15 кВтгача бўлган қуёш тизимлари учун технологик уланиш бепул, бу хусусий уй эгалари ва кичик бизнес учун дастлабки сармоя харажатларини анча камайтиради.
Аризаларни кўриб чиқиш муддати ўзгарувчан бўлиши мумкин, аммо ҳукуматнинг мақсади — уланиш жараёнини соддалаштириш ва қуёш тизимларини ўз вақтида ишга туширишни таъминлаш.
Барча техник ва ҳужжат талаблари бажарилгандан сўнг, тизим эксплуатацияга қабул қилинади ва миллий энергетика тизимига интеграция қилинади, бу эса эгасига энергия ишлаб чиқариш ва эҳтимол сотиш имконини беради.
5. ҚОИДАБУЗАРЛИКЛАР УЧУН ЖАВОБГАРЛИК
5.1 Маъмурий жавобгарлик
Ўзбекистонда қуёш панелларини ўрнатишда белгиланган техник талаблар ва қоидаларга амал қилмаслик жиддий маъмурий жавобгарликка олиб келиши мумкин.
Бу жумладан:
Аниқ талабларни бузганлик учун жарималар (бузилиш тури ва оғирлигига қараб)
Жиддий ҳолларда, тизим тармоқдан узиб қўйилиши мумкин — бу уни ишламас ҳолга келтиради ва сармояни йўққа чиқаради
Энг муҳим оқибат — давлат имтиёзлари ва субсидиялардан маҳрум бўлиш, чунки улар барча нормативларга тўлиқ риоя қилинганига боғлиқ
5.2 Суғурта билан боғлиқ оқибатлар
Қуёш панелларини ўрнатишдаги талабларга амал қилинмаган ҳолларда суғурта ҳимояси ҳам йўқолиши мумкин. Агар ўрнатиш белгиланган техник талаблар ва стандартларга жавоб бермаса, суғурта компаниялари тўловни рад этиши мумкин.
Бу барча меъёр ва қоидаларга амал қилишнинг аҳамиятини яна бир бор тасдиқлайди — фақат юридик ва эксплуатацион жиҳатдан эмас, балки инвестицингизни суғурта орқали ҳимоя қилиш учун ҳам.
Қуёш энергияси бўйича инвестицияларни тасодифий шикастлар ёки техник носозликлардан ҳимоя қилиш учун барча техник ва норматив кўрсатмаларга риоя қилиш шарт.
Якуний хулоса
Қуёш панелларини ўрнатишда техник талабларга риоя қилиш — Ўзбекистондаги муваффақиятли ва қонунга мос қуёш энергетика лойиҳасининг асосий шартидир.
Қуйидагилар:
BNEF Tier-1 стандартларига мос ускуналарни танлаш
Мажбурий профессионал ўрнатиш
Батафсил ҳужжатлаштириш
Тўғри тармоққа уланиш жараёнлари
бюрократик тўсиқлар эмас, балки самарадорлик, хавфсизлик ва инвестициянгизнинг узоқ муддатли даромаддорлигини таъминловчи муҳим босқичлардир.
Меъёрларга амал қилмаслик қуйидаги оқибатларга олиб келиши мумкин:
Маъмурий жарималар
Тармоқдан узилиш
Энг муҳими — давлат имтиёзлари ва суғурта ҳимоясидан маҳрум бўлиш
Қуёш панеллари ўрнатиш тизимингиз барча амалдаги техник талабларга тўлиқ мос келишини текширинг, шунда сиз давлат имтиёзлари ва суғурта ҳимояси билан таъминланган бўласиз.
Суғуртага мосликни текширинг.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2024 йил 11 сентябрдаги фармони — импорти чекланган қуёш панеллари ҳақида
minenergy.uz — BNEF Tier-1 рўйхатлари эълонлари
customs.uz — Ўзбекистон Республикаси Божхона қўмитаси
“Ўзстандарт” техник регламентлари
Авваллари мажбурий автосуғуртани расмийлаштириш учун суғурта компаниясининг офисига бориш, навбатда туриш ва қоғоз шаклида анкета тўлдириш керак эди. Энди эса, Ўзбекистонда рақамли технологияларнинг ривожланиши туфайли, ОСАГОни уйдан ёки офисдан чиқмасдан, бор-йўғи 5–10 дақиқа ичида онлайн сотиб олиш мумкин. Бу айниқса вақтни қадрлайдиган банд одамлар ва янги ҳайдовчилар учун жуда қулай.
Ўзбекистон 2025 йилга қадар энергетика балансида 20% қайта тикланадиган энергия улушига эришиш мақсадини қўйган бўлиб, барқарор ривожланишга бўлган қатъий садоқатини намоён этмоқда. Ушбу миллий ташаббус доирасида қуёш энергетикаси инфратузилмасини кенгайтириш ишлари олиб борилмоқда ва турли давлат дастурлари доирасида 74 172 та янги қуёш панели ўрнатилиши режалаштирилган.
Автомобил сотиб олаётганда, айниқса биринчи марта, ҳар бир ҳайдовчи автосуғурта ҳақида ўйлаб кўради. Ўзбекистонда энг машҳур икки турдаги транспорт воситаларини суғурта қилиш мавжуд: ОСАГО (ОСГОВТС) ва КАСКО. Аммо улар орасида қандай фарқ бор ва айнан сизга қайси полис керак? Улар орасидаги фарқни тушуниш тўғри танлов қилишингиз ва молиявий жиҳатдан ҳимояланган бўлишингизга ёрдам беради.
Ўзбекистонда кўплаб автомобилистлар ОСАГО (ОСГОВТС)ни қонун билан мажбурий қилиб қўйилган расмийлик деб қабул қилишади. Аммо бу қуруқ таърифлар ва рақамлар ортида автосуғурта ҳақиқатан ҳам одамларни катта молиявий йўқотишлардан сақлаб қолган воқеий ҳикоялар яширингандир. Ушбу мақолада суғурта компаниялари амалиётидан олинган бир неча ҳолатларни баён қиламиз — уларда ОСАГО полиси мижозлар бюджети учун ҳақиқий қутқарувчи бўлган.
